 |
| Pieter Lemmens |
Met deze zin opende hij zijn verhaal. Als reactie op het interview in het Brabants Dagblad. Hij gaf wel meteen aan dat de "homo consumens" plaats moet maken voor de "homo sapiens globalus". Een mens die begrijpt dat we deel uitmaken van een groter geheel en dat we in die zin ook meer moeten gaan denken en handelen. Anno 2014 zitten we als mensheid midden in één grote crisis, die ons (voor de eerste keer) dwingt "de aarde als planeet te leren bewonen". We moeten afstand nemen van een levensstijl waarin we grondstoffen en energie gebruiken zonder ons te bekommeren om afval en het opraken van de voorraad. Onze ecologische voetafdruk is veel te groot. De huidige crisis is niet slechts economisch, maar ook sociaal, politiek, spiritueel. Ze is kortom meerdimensionaal. En systemisch ("ons systeem is op"). Globaal, planetair. En antropologisch: het raakt ons als mens. Het woord crisis - gaf hij aan - komt van het Griekse krinomai, wat zoiets betekent als: een 'moment van de waarheid', waarop een beslissing moet worden genomen die van grote invloed is op de toekomst.Hij bezigde de frase Oefenen voor een andere tijd niet, maar het had gekund.
Lemmens haalde deze avond enkele keren deze Duitse filosoof aan. In dit verband vooral van belang door zijn boek Je moet je leven veranderen uit 2009. Een niet mis te verstane titel.
Het valt niet te ontkennen: het enige feit van universele ethische betekenis in de actuele wereld is het diffuus alomtegenwoordig groeiende inzicht dat het zo niet meer verder kan gaan. (pagina 458)
* zo'n crisis ("onze") heeft veel overeenkomsten met wat we vroeger "god" noemden (met plagen, profeten)
* het is iets groots (waartegen mensen opzien)
* is iets wat niemand onverschillig kan laten
* this is real. Ons ruimteschip (aarde) heeft geen nooduitgang
* onze tijd beweegt van monotheïsme naar monogeïsme (er is maar één aarde)
* geeft als het ware een opdracht voor de toekomst: zorg voor het geheel
* we gaan naar globaal co-immunisme
* het is Achsenzeit (van Karl Jaspers): een tijd van grote veranderingen. Het is een kantelperiode vergelijkbaar met de tijd waarin Boeddha of Jezus opkwam
* we gaan de aarde niet langer alleen zien als een plek waar je grondstoffen uithaalde; maar als een plek waarop we recyclen en werken volgens het cradle to cradle principe
* het is een tijd om volwassen te worden; verantwoordelijkheid te nemen voor onze woonplaats.
Vervolgens ging Lemmens in op de Duitse filosoof Hans Jonas en zijn boek "Das Prinzip Verantwortung".
Volgens Jonas dwingt onze technologische kracht en macht ons tot verantwoordelijk handelen. Van ethisch antropocentrisme (waarbij de mens centraal staat) naar ethisch geo- of ecocentrisme (waarbij de aarde centraal staat). De mens is in zijn visie een gevaar geworden voor de natuur en de toekomstige generaties. Hij poneert als richtsnoer voor een toekomstig ethos: het vooruitgedachte gevaar zelf ("heuristiek van de vrees"). Jonas komt volgens Lemmens met een nieuwe kategorische imperatief; dat wil zeggen dat die altijd en voor iedereen, universeel geldt. Die imperatief luidt: Handel zo, dat de gevolgen van je handelen te verenigen zijn met het permanente voortbestaan van menselijk handelen op aarde.
Een reeks namen
Daarna haalde Pieter Lemmens verschillende mensen aan die zich de afgelopen jaren over aspecten van onze crisis hebben uitgelaten. Bekende maar vooral veel volstrekt onbekende namen. Veel Amerikanen.
Volgens filosoof Slavoj Zizek leven we in een eindtijd. De Franse filosoof Bernard Stiegler stelt zich op het standpunt dat we een apocalyps zonder God meemaken. We weten dat we zo niet langer door kunnen gaan, maar we weten tegelijk niet hoe we een uitweg kunnen vinden.
Vervolgens kwam Lemmens met the great collission van James Gustav Speth. Een begrip dat deze jurist gebruikt om aan te geven dat we als mensheid onvermijdelijk op een botsing aankoersen. Dit heeft vooral te maken met het fenomeen van de exponentiële groei. Sinds het midden van de 18e eeuw. Stipte James Hansen en zijn Storms of my grandchildren aan. Ook Lester Brown met zijn World on the edge: how to prevent environmental and economic collapse en zijn ideeën voor een Plan B 4.0
Aan de andere kant zijn er ook veel denkers die menen dat de techniek alle problemen waar we als mensheid voor staan zullen oplossen. Denk aan Peter Diamandis (boek: Abundance/Overlvloed) (stond centraal in een Tegenlicht uitzending). Ray Kurzweil, Nick Bostrom, Eric Drexler, Mark Alan Walker. In de visie van deze heren zal in de toekomst onze wereld een high-tech paradijs worden met als belangrijkste kenmerk een overvloed aan ... energie, levensjaren, vrije tijd enzovoorts. Bij hen gaat het nadrukkelijk ook over human enhancement, sleutelen aan de mens om hem of haar beter te maken. Uiteraard had Lemmens het ook over de singulariteit, het moment in de nabije toekomst (rond 2045 volgens Ray Kurzweil) dat 'de mens' versmelt met 'de computer' waardoor we feitelijk eeuwig ("in de cloud") kunnen doorleven .
Nadat Pieter Lemmens enkele van bovengenoemde namen had gepresenteerd kwamen er negatieve opmerkingen vanuit de zaal. "Wat een onzin!" of "Ik weet dat het anders in elkaar zit!". Terechte kritiek, want de namen die Lemmens naar voren haalde zijn weliswaar allemaal wetenschappers, maar over hun stellingen wordt nog steeds een debat gevoerd. Niemand weet hoe de toekomst er uit ziet; we kunnen daarover alleen speculeren. Wel op basis van veel meetgegevens. Er kunnen trends worden doorgetrokken. En sommige extrapolaties leiden tot rampzalige uitkomsten.
Lemmens gaf als reactie op opmerkingen uit de zaal aan dat hij 'slechts' weergaf hoe er over een en ander gedacht wordt. En dat hij het niet altijd eens hoefde te zijn met de gepresenteerde namen en visies. Anderzijds zou het ook dom zijn die signalen te negeren. Het waren meer dan zomaar meningen.
 |
| John Michael Greer |
Na dit intermezzo ging hij verder en kwamen er nog enkele namen voorbij. Nog alarmerender. Richard Heinberg met The end of growth : adapting to our new economic reality over het einde van een tijdperk waarin fossiele brandstoffen in overvloed aanwezig waren. James Howard Kunstler en zijn The long emergency ("Too much magic - adios globalism, welcolme localism") .
John Michael Greer en Not the future we ordered. We zitten in een tijd waarin de mythe van de vooruitgang afloopt. We zitten vooraan in een tijdperk waarin we 'de kunst van het doen met minder en van doen zonder" onder de knie zullen leren krijgen. We gaan van een tijdperk waarin het individu centraal staat naar eentje waarin het weer - als lang geleden - om de gemeenschap zal draaien.
De voorlaatste naam was Dmitry Orlov met zijn zes stadia van de ineenstorting van 'ons' systeem: financieel, commercieel, politiek, sociaal, cultureel en uiteindelijk biologisch
De extreemste naam had Pieter Lemmens voor het laatst bewaard: Guy McPherson. Die in zijn onlangs verschenen Going dark aangeeft dat de mensheid over zeventien (17!) jaar zal zijn uitgestorven. Klik hier voor een Youtube-film (ruim een uur: Earth Extinction 2030).
Pauze, effe bijkomen
Toen kon het publiek even bijkomen. Van alle namen. Rampspoed. Nadenken over te stellen vragen.
Na de pauze besloot Pieter Lemmens een deel van zijn lezing aan te passen; een stuk over te slaan. Hij ging nogmaals in op ideeën van Peter Sloterdijk. Die de aarde inmiddels als een ruimteschip ziet en in navolging van de Nederlandse Nobelprijswinnaar Paul Crutzen weet dat we in het tijdperk van het Antropoceen leven. Sinds de Industriële Revolutie heeft de mens het vorige tijdperk - het Holoceen - verlaten en is door zijn manier van doen en handelen én impact op de aarde in het Antropoceen beland. Het idee van ruimteschip aarde heeft Sloterdijk overgenomen van de Amerikaanse kunstenaar en denker Buckminster Fuller. We moeten de aarde in diens visie zien als één gigantisch technologisch voertuig. En zijn - in die zin doordenkend - allemaal astronauten geworden. En de aarde is ons life system. Valt dat syteem uit (of om) dan is het met ons - de astronauten - gedaan. De opgave voor de mensheid is volgens Sloterdijk om de al maar doorgaande expansie van de mens tegen te houden. We moeten onze levens (gaan) veranderen. Iedereen. Derhalve heeft hij in het Duits over Du en in het Nederlands over Je. Du mußt dein Leben ändern/Je moet je leven veranderen.
 |
| Bernard Stiegler |
Peter Sloterdijk is in wezen een optimistisch mens. Weet dat de mens tot veel in staat is. Zich de laatste tienduizend jaar steeds aan veranderende omstandigheden heeft aangepast. Hij noemt dat oefenen. Als de nood aan de man komt dan kan er veel veranderen, gebeuren. Peter Sloterdijk houdt nadrukkelijk rekening met de noodzaak om zaken in te zetten als klimaatdesign, eco-engineering en atmosfeer-management. Maar dat kan alleen als we de 'gebruiksaanwijzing' van ruimteschip aarde onder de knie krijgen. Zo ver zijn we nog (lang?) niet. Maar de noodzaak om die wel te vinden wordt alleen maar groter en urgenter. We moeten in zijn woorden "autodidactici" worden. We moeten het zelf leren. Niemand anders komt het ons vertellen. Of aanreiken. We moeten leren "op leven of dood". Lukt het niet dan is het einde oefening voor de mens. Op de "oude" aarde ging het alleen over de geosfeer en de biosfeer. Op de "nieuwe" aarde gaat het ook om de technosfeer en de noösfeer (= denken). We weten op dit moment niet wat op deze aarde allemaal mogelijk is. Wetenschap en technologie zullen nog veel opleveren. Denkt Sloterdijk. Hij is zoals gezegd een optimist.
Hybris, overmoed, megalomaan?
Lemmens sloot in de geest van Peter Sloterdijk af met een typisch kenmerk van 'de mens'. Indien we als soort voor problemen worden gesteld die té groot voor ons zijn, dan komen we er meestal toch over heen. Vinden we een oplossing en kunnen we weer verder. Sloterdijk staat op het standpunt dat de mens eigenlijk behoefte heeft aan iets groots. Té groot of wat onmogelijk lijkt om op te lossen. Dan groeit de mens. Wordt volwassen.
Tijdens de lezing kwam op zeker moment de naam van een Nederlands geoloog op. Die Pieter Lemmens niet noemde. Dus na afloop, tijdens het afscheid nemen, die naam laten vallen: Peter Westbroek. Had Lemmens nog nooit van gehoord. Zijn excuus was dat hij zelden Nederlandse boeken las én ook amper tv keek. Waardoor hij in 2012 De ontdekking van de aarde : het grote verhaal van een kleine planeet had gemist. Noch de tv-uitzending had gezien met Wim Brands.
Pieter Lemmens hoorde het aan en bleek de dag er na via internet al op zoek gegaan naar deze onbekende man. In een mailtje gaf hij aan:
Dank voor de referentie naar het boek van Westbroek en de boekenlijst. Ik keek gisteren bij thuiskomst meteen even naar een stuk v/e interview met Westbroek door Wim Brands (ik kijk nooit TV dus dit soort dingen gaan aan mij voorbij). Heel mooi! En wat een aimabele man is die Westbroek. Ik ga het boek absoluut lezen. Ik lees eigenlijk vrijwel nooit meer Nederlandse boeken omdat ik erg georiënteerd ben op Amerikaanse (en in mindere mate ook Duitse en Franse) auteurs. Dat is laakbaar, ik weet het, maar zo gaan die dingen. Ik heb zelf een paar jaar geleden een stuk geschreven over de spanning tussen de Gaia gedachte en de Spaceship earth gedachte, verschenen in deze bundel.
Echt een heel mooi boek over de ontdekking van de aarde en de beroemde foto van Bill Anders is: Robert Poole. Earthrise : how man first saw the Earth
Wat techniekfilosofie en onze veranderende wereld betreft zou ik je ook dit boek willen aanraden, mijn vertaling van Philosopher par accident van de Franse filosoof Bernard Stiegler, met een uitgebreid voorwoord van mijn hand. Per toeval filosoferen. Misschien iets voor de bibliotheek ;-)
Die woensdagavond kwam de naam van de Amerikaanse president niet op. Had best gekund, want de constatering van Peter Sloterdijk én Pieter Lemmens dat de mens groot wordt als grote 'dingen' op zijn of haar pad komen werd jaren geleden mooi onder woorden gebracht door Barack Obama. Tijdens de toespraak die hij hield toen hij voor de eerste keer de eed als president aflegde. Op dinsdag 20 januari 2009 sprak hij de volgende woorden uit:
Our challenges may be new. The instruments with which we meet them may be new. But those values upon which our success depends — hard work and honesty, courage and fair play, tolerance and curiosity, loyalty and patriotism — these things are old. These things are true. They have been the quiet force of progress throughout our history. What is demanded then is a return to these truths. What is required of us now is a new era of responsibility — a recognition, on the part of every American, that we have duties to ourselves, our nation, and the world, duties that we do not grudgingly accept but rather seize gladly, firm in the knowledge that there is nothing so satisfying to the spirit, so defining of our character, than giving our all to a difficult task. This is the price and the promise of citizenship.De mens wordt volwassen door grote dingen.
(woensdag 23 april 2014)
Hans van Duijnhoven
Geen opmerkingen:
Een reactie posten