Dit blog is in een vloek en een zucht van de grond getild. Maar de aanloop was lang. Of kort. Het is maar net hoe je het verhaal brengt.
De korte versie is dat het door een gelukkige samenloop gelukt is om hoogleraar Jan Rotmans naar de regio Noord Oost Brabant te halen. Een lang gekoesterde wens. Die zomaar werd vervuld.
De lange versie is ... lang
De lange versie is dat de bibliotheken in Noord Oost Brabant al jarenlang 'iets' doen met maatschappelijk relevante onderwerpen. Jaarthema's. Die door de jaren heen - vanaf november 2004 - als het ware meebewegen met de tijdgeest. Er een klein beetje op vooruitlopen. Althans dat willen en hopen we.
Bedoeld om mensen in onze regio in contact te brengen met interessante sprekers over 'zaken' die (gaan) spelen in onze o zo complexe maatschappij. Om mensen te verleiden kennis te nemen van standpunten van 'redelijk' slimme en interessante mensen. Die vervolgens over dit of dat onderwerp beter gefundeerd een standpunt kunnen innemen. Zoiets doen we al jaren. Die sprekers programmeerden we meestal op de derde zondag van de (winter)maanden in de Groene Engel in Oss. En Jan Rotmans wilde in juni 2013 op een verzoek om te komen spreken niet ingaan. Té druk. Had andere plannen.
Maar na tien jaar begon er toch iets te knagen. Is that all there is? Moeten we die formule niet aanpassen. Een andere plek? Tijdstip? Soort sprekers? En - ook dat - moeten we niet 'iets-je' meer die spreekbeurten inbedden in dorp, stad en regio? Samen met anderen organiseren? Zonder onze onafhankelijke positie te verliezen? De vraag stellen is 'em beantwoorden. Maar het zou de waarheid geweld aandoen als we hier beweren dat het zo is gelopen, gekomen: de kantelcolleges. Dít blog.
De directeur van de Udense bibliotheek kwam onlangs (week 3 van januari 2014) met de vraag of ik wilde aanschuiven bij 'iemand' van de gemeente Uden. Die op de een of andere manier kennis had gekregen van het jaarthema Oefenen voor een andere tijd. Het jaarthema van de Noord Oost Brabantse Bibliotheken. Dat in september 2013 begon en normaliter loopt tot de zomer van 2014. Waarna er een ander thema zou komen. We hadden (toevallig, uitzonderlijk) in december 2013 al besloten om dat thema met een jaar te verlengen. Iedereen die wil zien, kan constateren dat dít hét thema van onze tijd is. For many years to come! Overal moeten we ons aanpassen aan sterk veranderende tijden. Dé crises (meervoud) gaan maar niet voorbij. Er zijn velen die buiten de boot vallen. Er is een gebrek aan hoop, vertrouwen en - vooral dat - perspectief. Onze minister-president weigert een vergezicht uit te spreken. Dus hebben we Oefenen voor een andere tijd verlengd tot de zomer van 2015. En proberen onder die noemer de komende 18 maanden de meest uiteenlopende aspecten daarvan naar voren te halen. Wederom om mensen te verleiden er kennis van te nemen; om er een (beter, gefundeerd) standpunt over te kunnen innemen.
Bij 'die mevrouw van de gemeente' schoof ik vorige week aan. En wat had Mirande Heffels voor elkaar gekregen? Jan Rotmans overgehaald naar Uden af te reizen! Om als hoogleraar transitiekunde een spreekbeurt te komen geven over het belang van ... Tja, eigenlijk Oefenen voor een andere tijd. Hij bezigt natuurlijk andere woorden. Heeft nog nooit van dat 'oefenen' gehoord, maar zal ongetwijfeld begrijpen wat we er hier in Noord Oost Brabant mee bedoelen. Er is een nieuwe samenleving aan het ontstaan. Volstrekt anders. Een nieuw model komt bovendrijven. En - evident - dan zal ons oude model afsterven, langzaam plaats maken voor dat andere. Of - ook niet ondenkbaar - misschien gaat wel erg snel. Jan Rotmans weet ook niet hoe het precies zal uitpakken. In welk tempo. Waar 'het' begint. Hij weet alleen dat een tijdperk dat ergens in de 18e eeuw begon (denk aan stoommachines die mensen achter weefgetouwen overbodig maakten) momenteel (as we speak, sorry write) aan het overgaan is in een ander model. Alle verworven- én zekerheden uit de 20e eeuw zullen we achter ons moeten laten. Deze door wetenschap én technologie aangedreven trend is niet te stoppen. Op een aarde die tegen haar grenzen aanloopt. Die aarde zal het trouwens worst wezen. Die overleeft ons wel. Nietwaar Peter Westbroek?
Jan Rotmans zou komen. Maar wanneer? Waar? Daarover wilde ze met de bibliotheek praten. Het samen organiseren. Het moge duidelijk zijn dat er meteen een klik was. Zij wist wie Jan Rotmans was. Waar hij voor staat. Hoe de samenleving zich aan het ontwikkelen is. Ook in Uden. Sterker. Ze is als projectleider betrokken bij een project dat ik niet kende: Udenaar de toekomst. Een lokaal initiatief. Waar Udense 'oefenaars' op hun manier bezig zijn 'iets' te doen wat te maken heeft met dat andere model. Vaag? Natuurlijk. Een kernpunt van dit alles is dat er geen blauwdruk klaarligt. Geschreven of gemaakt door beleidsambtenaren. Deskundigen. En dat iedereen die er 'iets' mee wil doen alleen maar die blauwdruk uit de kast hoeft te pakken (of beter - tegenwoordig - van het net plukken) en stap voor stap alles gaan uitvoeren, doen. Nee. Drie keer nee.
Onze nieuwe samenleving staat haaks op de wereld van de 20e eeuw. Waar rangen en standen heersten. Luisteren naar je baas. Doe maar wat je wordt opgedragen. En, vooral niet meer. Gehoorzaam en er ligt een prachtige carrière voor je in het verschiet. Voorbij, écht over en uit.
In de 21e eeuw is de belangrijkste attitude (of deugd) dat je over veerkracht beschikt en er op vertrouwt dat 'het' wel goed zal komen. Dat je handelt vanuit je 'gevoel'. Veel mensen voelen op hun klompen aan dat ons huidig model tegen haar grenzen aanloopt. Dat het weinig zin heeft om 'de Roemenen', 'de bankiers', 'de politici' of 'Europa' de schuld te geven. Van wat? Tja, wat is hét probleem. Er is 'iets' fout met onze samenleving. We lopen tegen grenzen op. En - vooral dat - veel 'eenvoudige' mensen hebben geen vertrouwen in 'de boven ons gestelden'.
Socioloog Christien Brinkgreve geeft in haar boek Het verlangen naar gezag : over vrijheid, gelijkheid en verlies van houvast aan dat mensen snakken naar een soort herstel van gezag. Terugverlangen naar een tijd waarin 'alles' zo helder en duidelijk was. Pastoor (of dominee), directeur en andere gezagsdragers wisten wat goed voor ons was. We deden redelijk braaf wat zij wilden en het leven was 'goed'. Nu verlangen mensen terug naar mensen die ons vertellen hoe 'het' moet. Alleen is er een - klein - probleem. Ouderwets gezag heeft te maken met regels. En die gelden altijd voor anderen; onze buren, collega's. Niet voor onszelf. Wij zijn vrijgevochten wezens die het goed doen. Een levensgroot dilemma of paradox. Christien Brinkgreve bepleit dat er een nieuw, ander verhaal komt. Of verhalen. Waar we enthousiast over zijn. Een vergezicht. Een stip aan de horizon. Iets waar we voor willen - kunnen, mogen, moeten - gaan! De vraag is alleen van wie dat moet komen. God, de kerk? Politici zijn verdacht.
Dus wat zien we. Overal in het Westen staan individuen op die lokaal, regionaal - in ieder geval in eigen, kleine kring - ergens voor gaan staan. Die 'iets' missen. Willen veranderen. Tot stand brengen. Oprichten. Niet omdat ze dat van een 'hogere' persoon of macht moeten. Integendeel: dan gaat het fout. Wordt het niets. Hoedt u voor de baas die wil dat u gaat veranderen. En omarm er een die u als het ware verleidt om vanuit uw eigen passie, vakmanschap, kennis een andere kant op te bewegen. Oefenen. En niet meteen klaar staat met sancties als het fout gaat. Een baas die weinig op heeft met procedures en targets, maar gaat voor 'de inhoud'. Benieuwd wat u teweeg gaat brengen. Die weet dat 'het' anders moet.
Burger van Stavast
Een clubje trendwatchers noemden dit soort burgers in hun (tweede) TrendRede 2012 Burgers van Stavast. Die handelen naar de titel van het erg dunne boekje van (die Franse, oude diplomaat) Stéphane Hessel: Doe er iets aan! Met uitroepteken. Neem een standpunt in. Niet zo maar. Nee, vanuit een zelfgemaakte analyse dat er 'iets' niet klopt, 'het' anders moet. Wacht niet langer op 'de overheid', je ouderwetse 'baas' of anderen. Nee, verzamel mensen uit je omgeving om je heen. Gelijkgestemde zielen. Vorm een stammetje. En doe iets constructiefs. Stop met klagen, zeuren, steunen.Peter Sloterdijk
Deze bekende Duitse filosoof publiceerde in 2009 een moeilijk boek met een zeer heldere titel. Die iedereen aanspreekt. Sterker, die titel is een oproep aan ons allen. Zeer direct. Du mußt dein Leben ändern. Vertaald als Je moet je leven veranderen. Zijn centrale verhaal is dat de mens sinds hij ongeveer tienduizend jaar geleden het jager-gedoe achter zich liet en zich permanenter op een plek ging vestigen (zeg maar ging 'boeren' en er daardoor ook andere beroepen ontstonden) altijd aan veranderende omstandigheden heeft aangepast. Moest aanpassen. We hebben in zijn ogen altijd geoefend. Maar nu zijn we op een punt gekomen dat het nog belangrijker wordt. We lopen tegen de grenzen van de aarde aan en daar bovenop komt de almaar doordenderde trein van vooruitgang (wetenschap en technologie).
Het woord 'oefenen' hebben we natuurlijk 'geleend' voor het jaarthema Oefenen voor een andere tijd.
Die twee woorden zitten bewust niet in de zin. Want het is maar zeer de vraag of onze toekomst beter zal zijn als de huidige. En wat betekent 'beter'. Meer inkomen, meer bezit, meer geluk. Maar wat is geluk. Eén ding lijkt zeker: de komende jaren gaat bijna alles op de schop. In elke sector en in alle hoeken en gaten van het menselijk leven zullen grote veranderingen op ons af komen. En we zullen er mee moeten leren omgaan. Overal gaan we oefenen.
Andere kantelmomenten
Door de eeuwen heen zijn er altijd grote doorbraken en kantelmomenten geweest. Alleen zullen weinig mensen zich toen (toen het gebeurde) zich gerealiseerd hebben dat zo'n moment zich onder hun neuzen afspeelde. Denk aan Galilei (met zijn inzicht dat de aarde om de zon draait en niet andersom), Newton (die kon berekenen en wist waarom planeten rond de zon draaiden en wat zwaartekracht ongeveer is), Darwin (die zich realiseerde dat evolutie het allesoverheersende principe in het komen en gaan van soorten is), Einstein en Bohr (die als eersten begrepen hoe op heel kleine schaal elementaire deeltjes zich ongeveer - maar heel raar - gedragen). En daar tussen door liepen er altijd slimme jongens (meestal, weinig vrouwen) die van alles uitvonden. Machines, 'dingen', procedures die veel impact kregen en hadden op de manier waarop dingen in een maatschappij liepen, waren georganiseerd.
De uitvinding van de stoommachine en de notie dat je dat 'ding' kon inzetten om sneller te kunnen weven, of een mijn droogpompen stonden aan het begin van de eerste Industriële Revolutie. Die tot aan de dag van vandaag toe als het ware doorwerkt.
Het inzicht van meneer (Gordon) Moore dat de rekenkracht van computerchips gemiddeld elke 18 tot 24 maanden verdubbeld (tegen dezelfde kosten) heeft geleid tot een zeer snelle ontwikkeling. Die niet alleen relevant is voor bouwers van pc's, iPads en andere digitale producten. Nee, de Wet van Moore werkt door in bijna alle wetenschapsgebieden. Waardoor onze kennis en hoeveelheid informatie explodeert. Exponentieel groeit.
Ene Ray Kurzweil staat op het standpunt dat deze aanhoudende Wet van Moore over twintig tot dertig jaar zal leiden tot de mogelijkheid om de inhoud van een menselijk brein (inclusief alle daarin opgeslagen informatie) up te loaden naar een computer. Waardoor zo'n brein feitelijk het eeuwig leven heeft en (nog belangrijker) gekoppeld kan worden aan een ander brein. Die samen kunnen gaan denken. Dat moment noemt hij de singulariteit. En dan zal de versnelling nog groter worden. Speculatief? Wie zal het zeggen. De trend dat nieuwe 'dingen' in een steeds sneller tempo op ons afkomen valt moeilijk te ontkennen of te missen.
In elke tijd en samenleving is er verzet geweest tegen nieuwe ontwikkelingen. In de week dat duidelijk werd dat Jan Rotmans naar deze regio zou komen kwam in een ander gezelschap The School of Life aan bod. Dat is een Engelse instituut-"je" dat opgezet is door de redelijk bekende filosoof Alain de Botton. In Londen organiseren ze in hun pand uiteenlopende bijeenkomsten om mensen over aspecten van 'het leven' te laten nadenken. Vaak plannen ze ook bijeenkomsten buiten hun uitvalbasis. Elke maand is er een Sunday Sermon voor niet gelovigen. Waar een voorganger (een Jan Rotmans of een andere wetenschapper, deskundige) op de kansel plaats neemt en de aanwezigen iets voorhoudt. Compleet met gezang en collectebus.
Schuilkerken en de generaliteitslanden
Enkele eeuwen later waren de rollen - in het Zuiden - omgedraaid. Waren de Hollanders de baas in het Zuiden en mochten de katholieken niet openlijk hun geloof belijden. Dus kwamen er schuilkerken. En verviel het Zuiden en andere delen van Nederland tot generaliteitslanden. Dat ging ook voorbij.
.jpg)
Zo kwam dus de zin hagenpreken voor de 21e eeuw bovendrijven. Het beeld dat Jan Rotmans en anderen in hun 'verhaal' neerzetten is dat er in onze samenleving een model allesoverheersend aanwezig is. Een model dat iedereen begrijpt, waarbinnen we allen leven en het is erg moeilijk om een ander model te kunnen voorstellen. Het lijkt een beetje op vissen, die zich (hoogstwaarschijnlijk) niet voor kunnen stellen dat er leven buiten 'hun' water is. Dat model loopt in de visie van Jan Rotmans tegen haar grenzen aan. Op allerlei terreinen. Binnen dat model zijn velen bezig om 'de motor' weer op gang te brengen, maar waarschijnlijk is dat niet meer mogelijk. Tenzij we de grenzen (van de aarde) nog meer overschrijden. Maar dat is op termijn ook niet houdbaar. De vissen in de zee zijn op een gegeven moment op. Alle olie, gas en steenkool is verbruikt. Sommige grondstoffen: idem dito. Er zijn té veel mensen die té veel consumeren. En daar tussendoor komen in steeds sneller tempo technologische doorbraken die bijvoorbeeld (betaald) werk schaars zullen maken of de mens zullen doen laten versmelten met robots.
Is bijna voorbij. De meeste mensen zitten niet meer op preken te wachten. Het woord hagenpreek dekt enerzijds de lading, maar is tóch niet de manier om lezingen à la Jan Rotmans te afficheren. Die kritische opmerkingen kwamen van collega's die dat - gelukkig - 'gewoon' durven te zeggen. Gelukkig kwam een andere collega, na een nachtje gebroed te hebben op die hagenpreken, met een alternatief. Kantelcolleges. Perfect. Dekt de lading. De komende jaren zullen de Noord Oost Brabantse Bibliotheken deskundige sprekers naar deze regio halen om zich over aspecten van ons 'oefenen' en 'kantelen' uit te spreken. Die spreekbeurten organiseren we bij voorkeur samen met anderen. Op verschillende plaatsen en tijdstippen.
Jan Rotmans op 25 februari
Zo is het gekomen. En verzorgt Jan Rotmans - of hij het nu leuk vindt of niet - het eerste Kantelcollege. In Theater Markant. En gaan we als bibliotheken in de gemeente Uden, Bernheze, Landerd, Oss en Veghel op zoek naar andere sprekers. Die we ergens in de regio neerzetten. Om zich uit te spreken over andere aspecten van onze kantelende samenleving. En we zoeken daarvoor actief partners binnen onze regio. Die samen met ons op 'hun' gebied een spreker willen uitnodigen die voor een breder publiek als die bepaalde sector of branche of segment interessant is.
Klik hier voor een (eerder geschreven) artikel (Het kantelcollege van Jan Rotmans)
(maandag 27 januari 2014)
Hans van Duijnhoven
